Tư pháp là một nội dung quyền lực nhà nước, trong đó các cơ quan nhà nước có thẩm quyền áp dụng pháp luật để phát hiện, xem xét, đánh giá các hành vi vi phạm pháp luật hoặc các sự kiện, các tranh chấp pháp luật để phán xét và đưa ra các phán quyết, tổ chức thi hành các phán quyết đối với các cá nhân và tổ chức có liên quan.
Trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền, cải cách tư pháp phải quán triệt các nguyên tắc của việc thực hiện quyền tư pháp như nguyên tắc khách quan, vô tư, công bằng, độc lập và chỉ tuân theo pháp luật của các chức danh tư pháp khi thực hiện quyền tư pháp; nguyên tắc chịu trách nhiệm của các cơ quan, chức danh tư pháp về các quyết định của mình; nguyên tắc đảm bảo việc nhân dân tham gia và giám sát hoạt động tư pháp; nguyên tắc bảo đảm quyền bào chữa của bị can, bị cáo, quyền bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp của các đương sự; nguyên tắc bảo đảm quyền kháng cáo của bị cáo, của các đương sự và nguyên tắc hai cấp xét xử; nguyên tắc suy đoán vô tội trong tố tụng hình sự; nguyên tắc mọi công dân bình đẳng trước pháp luật, trước các cơ quan tố tụng.
Đổi mới tổ chức và hoạt động tư pháp cần thực hiện đồng bộ các phương hướng, giải pháp sau đây:
Một là, tiếp tục sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện hệ thống pháp luật tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho hoạt động tư pháp.
- Xây dựng mới và sửa đổi, bổ sung các luật tố tụng và nội dung liên quan đến việc xử lý vi phạm, giải quyết tranh chấp trong đời sống xã hội, luật tổ chức của các cơ quan tư pháp; rà soát sửa đổi, pháp luật kinh tế, đất đai, tài chính - ngân hàng lao động, v.v. phù hợp với kinh tế thị trường và tương thích với pháp luật quốc tế mà chúng ta gia nhập, ký kết.
Đồng thời, để đáp ứng yêu cầu hợp tác quốc tế trong lĩnh vực tư pháp, nghiên cứu việc chuẩn bị ký kết, gia nhập các điều ước quốc tế song phương và đa phương, bao gồm cả các hiệp định tương trợ tư pháp.
Hai là, đổi mới tổ chức hoạt động của các cơ quan tư pháp.
- Về đổi mới tổ chức và hoạt động tòa án nhân dân:
Tiếp tục nghiên cứu sửa đổi Luật Tổ chức Tòa án theo hướng bảo đảm nguyên tắc độc lập trong xét xử của tòa án, tăng thẩm quyền xét xử cho tòa án cấp huyện, tiến tới thực hiện tổ chức tòa án theo hai cấp xét xử, nghiên cứu thành lập tòa án khu vực, áp dụng thủ tục rút gọn trong xét xử.
- Về đổi mới tổ chức và hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân:
Các nghị quyết của Đảng về đổi mới bộ máy nhà nước đều xác định hướng nâng cao chất lượng hoạt động của Viện kiểm sát, tập trung làm tốt chức năng công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp.
Mở rộng thẩm quyền của Viện kiểm sát cấp huyện tương ứng với thẩm quyền của tòa án cấp huyện thực hiện theo lộ trình thích hợp gắn với việc đào tạo, bồi dưỡng, kiện toàn đội ngũ kiểm sát viên cấp huyện.
- Về đổi mới tổ chức và hoạt động của cơ quan điều tra:
Đổi mới cơ quan điều tra theo hướng: thu gọn đầu mối, bớt chồng chéo về tổ chức, cơ quan công tố chỉ đạo điều tra; xác định rõ quyền hạn, trách nhiệm của thủ trưởng cơ quan điều tra và điều tra viên theo hướng phân biệt thẩm quyền hành chính và thẩm quyền tố tụng.
- Về đổi mới tổ chức và hoạt động của cơ quan thi hành án:
Cần tiếp tục nghiên cứu tiến tới tập trung nhiệm vụ quản lý nhà nước về công tác thi hành án vào một cơ quan quản lý tập trung thống nhất theo Nghị quyết số 08-NQ/TW về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới và Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị (khóa IX) về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020.
Về mặt thể chế, tiến hành sửa đổi Luật Thi hành án Dân sự (2008), Luật thi hành án Hình sự (2010) cho phù hợp với tình hình mới
Ba là, chấn chỉnh các tổ chức và các hoạt động bổ trợ tư pháp.
Các tổ chức và hoạt động bổ trợ tư pháp bao gồm tổ chức và hoạt động luật sư, công chứng, giám định, hộ tịch. Kết quả của những hoạt động này có ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng xét xử. Vì vậy phải dành sự quan tâm thích đáng cho việc chấn chỉnh tổ chức và hoạt động bổ trợ tư pháp. Phương hướng chính là hoàn thiện pháp luật về luật sư, công chứng, giám định, hộ tịch; tạo các điều kiện thuận lợi và xác định rõ trách nhiệm, nghĩa vụ, đạo đức khi tham gia tố tụng; từng bước xã hội hóa các hoạt động bổ trợ tư pháp.
Bốn là, đẩy mạnh công tác xây dựng đội ngũ cán bộ tư pháp đáp ứng về số lượng và chất lượng theo yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
Trong quá trình thực hiện những yêu cầu, nội dung cơ bản của công tác xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức của bộ máy nhà nước nói chung (công tác quy hoạch; công tác đào tạo, bồi dưỡng; công tác tuyển dụng; chế độ chính sách và tăng cường quản lý, kiểm tra, giám sát) luôn cần phải chú ý vận dụng phù hợp với những đặc thù của nghề nghiệp tư pháp, có như vậy việc xây dựng, đổi mới mới đáp ứng được thực tiễn và đem lại hiệu quả tích cực, kịp thời.